اوراق مرابحه در بازار مالی ایران

مقاله نشریه
صکوک مرابحه ابزار مالی مناسب برای بازار پول و سرمایه اسلامی

چکیده:
مرابحه، قرارداد فروشی است که فروشنده به وسیله آن، قیمت تمام شده کالا، اعم از قیمت خرید، هزینه های حمل و نقل، نگهداری و سایر هزینه های مرتبط را به اطلاع مشتری می رساند، سپس با افزودن مبلغ یا درصدی به عنوان سود، به وی می فروشد، بیع مرابحه می تواند به صورت نقد یا نسیه منعقد شود و به طور معمول، نرخ سود نسیه آن بیشتر است. مدتی است که متفکران مسلمان، به منظور پر کردن خلا حاصل از حذف اوراق قرضه، با استفاده از ویژگی های بیع مرابحه اقدام به طراحی اوراق بهاداری به نام صکوک مرابحه کرده اند که می تواند مکمل خوبی برای بازار پول و سرمایه اسلامی به منظور تامین مالی و ابزار سیاست پولی باشد. اوراق مرابحه به صورت های گوناگون قابل طراحی است که مهم ترین آنها عبارت است از: اوراق مرابحه برای تامین مالی؛ اوراق مرابحه برای تامین نقدینگی؛ اوراق مرابحه برای تشکیل سرمایه شرکت های تجاری؛ تبدیل اوراق مرابحه رهنی به اوراق بهادار برای مطالبات بانک ها و لیزینگ ها.
در این مقاله، انواع اوراق بهادار مرابحه از جهت انطباق با موازین شرعی و معیارهای اقتصادی بررسی می شود و در نهایت نشان می دهیم که نوع اول و چهارم اوراق مرابحه فقط بر اساس فقه مشهور شیعه مجاز بوده و در داخل کشور قابل انتشار است و نوع سوم، به خاطر هماهنگی با فقه شیعه و اهل سنت هم برای داخل کشور و هم برای سطح بین المللی مناسب است؛ اما نوع دوم با مشکل فقهی جدی رو به رو است و قابل انتشار نمی باشد.

اوراق مرابحه چیست؟

از کارکردهای مهم بازار سرمایه تسهیل تامین مالی برای شرکت‌ها، بنگاه‌ها و کسب و کارها است. همانطور که در مقاله انواع روش‌های تامین مالی شرکت‌ها اشاره شد، تامین مالی در بازار سرمایه به دو روش کلی انتشار اوراق مالکیت و انتشار اوراق بدهی صورت می‌گیرد.

اوراق مالکیت شامل سهام عادی، سهام ممتاز، حق تقدم‌ها و گواهی‌های سپرده می‌شود. اوراق بدهی با نام اوراق قرضه در دنیا شناخته می‌شوند که در کشور ما به دلیل قوانین شرعی نمی‌توان آن‌ها را به شکلی که در سایر کشورها منتشر می‌شود استفاده نمود بنابراین شرایط متفاوتی برای آن‌ها در نظر گرفته شده است و با نام های متفاوتی عرضه می‌شوند که شامل اوراق مشارکت، اوراق خزانه اسلامی و صکوک هستند.

اوراق صکوک خود به انواع مختلفی تقسیم می‌شود که اوراق مرابحه یکی از انواع آن است. حال سوال این است که اوراق مرابحه چیست و چه انواعی دارد؟ چه شرایطی بر اوراق مرابحه حاکم است؟ ارکان اوراق مرابحه چه هستند و سوالات مشابهی که در این رابطه برای شما بوجود آمده است. برای دانستن این موضوع پیشنهاد می‌شود تا انتهای مقاله با ما همراه باشید.

صکوک چیست؟

برای پاسخ به این پرسش که "اوراق مرابحه یا صکوک مرابحه چیست؟"، ابتدا باید بدانید اوراق صکوک چیست چرا که اوراق مرابحه یکی از انواع اوراق صکوک است و در واقع با نام اوراق صکوک مرابحه نیز شناخته می‌شود. صکوک جمع مکسر واژه عربی صَک به معنای چک یا سفته است که نوعی اوراق بهادار اسلامی است که دارای پشتوانه مالی است. از آن‌جاییکه اوراق بدهی به دلیل وجود بهره و شبهه در ربوی بودن آن از نظر شرعی با مشکلاتی مواجه است، فقهای دینی شرایط تازه ای برای این اوراق در نظر گرفته اند و اوراق بهادار جدیدی تعریف کرده اند که بر پایه قراردادهای مورد تایید اسلامی هستند و با نام‌های مشابه شناخته می‌شوند، مانند اوراق صکوک مرابحه، اوراق صکوک مضارعه و اوراق صکوک جعاله و غیره.
فلسفه وجودی اوراق صکوک اسلامی ممانعت از انجام فعالیت‌های سفته بازانه و سوداگرانه است تا معاملات سوری منجر به ایجاد خسارت به طرفین معامله نشود. همانطور که گفته شد این اوراق از پشتوانه برخوردار هستند و از استانداردهایی برخوردار است که نمی‌توان آن را جایگزین اسلامی اوراق بدهی یا اوراق قرضه ای دانست که در دیگر کشورها در حال معامله است. از پشتوانه این اوراق می‌توان به دارایی های ترازنامه ای شرکت‌ها، دارایی‌های مشهود و فیزیکی اشاره کرد.

همانطور که گفته شد صکوک انواع متفاوتی دارد که شامل موارد زیر است:

اوراق اجاره
اوراق مرابحه
اوراق استصناع
اوراق مشارکت
اوراق مضاربه
صکوک سلم
اوراق منفعت
اوراق مزارعه
اوراق مساقات
اوراق جعاله
اوراق رهنی
اوراق مشتقه

هر کدام از این اوراق ویژگی‌های منحصر به فرد یا گاهی شبیه به هم دارند. در این مقاله به اوراق مرابحه می‌پردازیم.

اوراق مرابحه چیست؟

اوراق مرابحه (Murabahah) براساس نوعی از قرارداد بیع طراحی شده است که با نام بیع مرابحه شناخته می‌شود و در آن فروشنده قیمت تمام شده کالا که شامل قیمت خرید، هزینه های حمل و نقل، نگهداری و سایر هزینه های مربوطه است را با درصد مشخصی سود به اطلاع خریدار می‌رساند و معامله در صورت توافق شکل می‌گیرد. همانطور که گفته شد اوراق صکوک مرابحه نیز بر اساس این قرارداد پایه ریزی شده است و برای تامین مالی شرکت‌هایی استفاده می‌شود که قصد خرید تجهیزات یا اموال فیزیکی دارند و در آن اوراقی با مبلغ اسمی مشخص با مقدار سود ثابتی به فروش می‌رسند که این سود در سررسیدهای مشخصی به فروش می‌رسند.
این اوراق به پشتوانه همان دارایی خریداری شده منتشر می‌شوند و از یکسو منجر به تامین مالی شرکتی می‌شود که نیاز به نقدینگی دارد و از سوی دیگر با پرداخت سود به سهامدارانی که به صورت مشاع در این دارایی سهیم هستند بازدهی معینی برای این نوع سرمایه گذاری ایجاد می‌کند. بنابراین می‌توان گفت: اوراق مرابحه اوراق بهاداری است که دارندگان آنها به صورت مشاع، مالک دارایی مالی (دینی) هستند که بر اساس قرارداد مرابحه حاصل شده است و دارنده‌ی ورق مالک و طلبکار آن دین است.

اوراق مرابحه در بورس ایران

از دیرباز بخش زیادی از مسئولیت تامین مالی شرکتها و بنگاه‌های اقتصادی در داخل کشور بر دوش نظام بانکی و از طریق بازار پول بوده است اما به تدریج با طراحی اوراق بهادار جدید و گسترش بازار سرمایه، بورس اوراق بهادار نیز به عنوان محلی برای تامین مالی آسان و با هزینه کم شناخته شد. اوراق مرابحه در کشور اولین بار در سال 1391 به منظور تامین اوراق مرابحه در بازار مالی ایران مالی شرکت گروه صنعتی بوتان برای خرید مواد اولیه جهت مصرف در تولید محصولات شرکت، منتشر شد. پس از آن شرکتها و بنگاه های دیگری حتی شرکتهای دولتی نیز اقدام به انتشار اوراق مرابحه نمودند.

چندی پیش نیز و در زمان نگارش مقاله حاضر اوراق مرابحه جهت تامین سرمایه در گردش به منظور خرید مواد اولیه (قطعات) محصولات تولیدي شرکت کرمان موتور در تاریخ 2 شهریور ماه پذیره نویسی شد. اطلاعیه این عرضه را می‌توانید در این لینک مطالعه کنید و با شرایط آن آشنا شوید.

ارکان اوراق مرابحه چیست؟

اوراق مرابحه شامل ارکان حقیقی و حقوقی است که به تفصیل هر کدام را توضیح خواهیم داد.

بانی (Originator): اولین رکن است و به شخص حقیقی اوراق مرابحه در بازار مالی ایران یا حقوقی اعم از دولت یا موسسات دولتی و غیردولتی یا بنگاه‌ها و شرکت‌های خصوصی گفته می‌شود که اوراق مرابحه مورد نظر به منظور تامین مالی آن منتشر می‌شود.

ناشر (SPV): یک نهاد یا موسسه مالی واسط است که به منظور نقل و انتقال اوراق و دارایی مابین سرمایه گذاران و بانی توسط بانی انتخاب یا تاسیس می‌شود. در واقع ناشر که به آن واسط نیز گفته می‌شود شخص حقوقی است که اوراق را منتشر می‌کند.

سرمایه‌گذاران (Investors): سومین رکن اصلی است و به اشخاص حقیقی یا حقوقی گفته می‌شود که اوراق بهادار را خریداری می‌کنند و از این طریق سبب تامین مالی بانی می‌شوند.

امین (Trustee): شخصی حقوقی است که به نمایندگی از سرمایه گذاران، مسئولیت نظارت بر کل فرآیند عملیاتی اوراق مرابحه را بر عهده دارد.

شرکت تامین سرمایه (The Investment Co): نقش واسطه‌ای میان ناشر و سرمایه گذاران دارد.

عامل (The Agent): به یک بانک، موسسه مالی و اعتباری می‌گویند که به نمایندگی از ناشر وجوه را از سرمایه گذاران دریافت می‌کند و اصل و سود اوراق را در سررسید های معین به آنها پرداخت می‌کند. عامل میتواند عامل فروش یا عامل پرداخت باشد و در بیشتر مواقع این دو یکی هستند.

متعهد پذیره‌نویسی (Underwriter): شخص حقوقی است که در صورت عدم فروش تمامی اوراق منتشر شده در مدت تعیین شده، خرید کل اوراق را بر عهده می‌گیرد.

بازارگردان (Market maker): کارگزار معامله‌گر یا شرکت تأمین سرمایه‌ای است که با اخذ مجوز لازم با تعهد به افزایش نقدشوندگی و تنظیم عرضه و تقاضای اوراق و تحدید نوسان قیمت آن، به دادوستد آن اوراق می‌پردازد.

ضامن (The Guarantor): شخص حقوقی است که بازپرداخت اصل و سود متعلق به اوراق را در سررسیدهای مقرر تعهد و تضمین می‌نماید.

حسابرس (Auditor): حسابرس معتمد سازمان است که تحت نظر امین کار می‌کند.

مثالی از مشخصات اوراق مرابحه:

انواع اوراق مرابحه

اوراق مرابحه انواع مختلفی دارند که هر کدام به منظور خاصی طراحی شده اند. اصول انتشار این اوراق را می‌توان به طور کلی مشابه دانست با این حال تفاوت هایی نیز در ویژگی آنها وجود دارد که در ادامه به هر کدام می‌پردازیم.

اوراق مرابحه تامین مالی

همانطور که از نام آن پیداست این نوع از اوراق صکوک مرابحه به منظور تامین مالی دولت، موسسات دولتی، بنگاه‌ها و شرکتها است. هدف اصلی از انتشار این اوراق تامین نقدینگی لازم به منظور انجام فعالیت مورد نظر شرکت یا سازمان بانی است. برای انتشار این اوراق می‌بایست مراحل زیر طی شود.

1- بانی که قصد تامین مالی از طریق اوراق مرابحه دارد اقدام به تاسیس یا انتخاب یک شرکت یا موسسه مالی به عنوان ناشر (واسط) می‌نماید.
2- ناشر یا واسط اوراق مرابحه را به مقداری که بانی تقاضا دارد و تایید شده است منتشر می‌کند.
3- ناشر (واسط) پس از فروش اوراق و دریافت وجوه به نمایندگی از سرمایه گذاران و در نقش موکل آنان کالای مورد نظر (تجهیزات، مواد اولیه و . ) را خریداری می‌نماید و با افزودن مقداری سود آن را به بانی به صورت نسیه به فروش می‌رساند.
4- در نهایت باني متعهد مي­شود که در سررسيد مشخص، قيمت نسيه کالا را از طريق شرکت تأمين سرمايه به دارندگان اوراق برساند. سرمایه گذاران می توانند تا سررسید منتظر بمانند و از سود مرابحه استفاده کنند و یا قبل از سررسید آن را در بازار ثانویه اوراق مرابحه به فروش برسانند.

اوراق مرابحه تامین نقدینگی

این اوراق به منظور تامین وجوه نقد و سرمایه در گردش خود منتشر می‌کنند. در این روش واسط یا ناشر اوراق را که پشتوانه آن بخشی از دارایی های ترازنامه ای شرکت است به فروش می‌رساند و به این ترتیب مالکان و سرمایه گذاران صاحب بخشی از دارایی های سازمان می‌شوند. در واقع می توان گفت که بانی در این حالت بخشی از اموال خود را به فروش می‌رساند و نقد حاصل از آن را برداشت می‌کند و در ادامه همان دارایی را به شکل نسیه به همراه پرداخت مقداری سود بازخرید می‌کند.

اوراق مرابحه تامین سرمایه شرکت‌های تجاری

یکی دیگر از انواع اوراق مرابحه شامل اوراق مرابحه تامین سرمایه شرکتهای تجاری است که یک شرکت به عنوان تامین کننده سرمایه فعالیت خود را شروع می‌کند. این شرکت که یک شرکت ناشر یا واسط است با فروش اوراق مرابحه، وجوه مورد نیاز را بدست می‌آورد سپس کالاهای مورد نیاز دیگر اوراق مرابحه در بازار مالی ایران شرکتها را خریداری میکند و آن را به صورت اقساطی به آنها میفروشد سپس سودهایی که در سررسیدهای مشخص از سمت شرکت بانی دریافت میکند را پس از کسر کارمزد خود به سرمایه گذاران پرداخت می کند.

اوراق مرابحه رهنی

آخرین نوع از اوراق مرابحه هستند که در آن به تامین مالی برای بانکها و موسسات مالی مانند لیزینگها اقدام می کنند. در واقع تامین نقدینگی به منظور اعطای تسهیلات همواره از طریق جذب سپرده نخواهد بود و این موسسات می توانند با تبدیل تسهیلات خود به اوراق بهادار و فروش آن وجوه نقد مورد نیاز را تامین کنند و به متقاضیان تسهیلات اعطا کنند. سپس هنگام سود تسهیلات دریافتی را به دارندگان اوراق مرابحه در سررسیدها مشخص پرداخت می کنند.

نکات مهم قبل از خرید اوراق مرابحه

خوب است بدانید که اوراق مرابحه از جمله عقود مشارکتی است. به این معنی که دارندگان اوراق مرابحه و سرمایه گذاران با یکدیگر در دارایی مورد نظر به صورت مشاع مالکیت دارند.
دومین مطلب مهم در خصوص اوراق مرابحه این است که مشخصات این اوراق می بایست به طور دقیق به آگاهی خریدار برسد. این اطلاعات شامل قیمت واقعی و قطعی کالا، جنس یا هر چیز دیگری و همچنین نرخ سود است و در صورتیکه در هر کدام اشتباهی در اطلاع رسانی رخ داده باشد شخص خریدار طبق اصل خیار فسخ (اختیار باطل کردن قرارداد) می‌تواند قرارداد مذکور را باطل کند.
مشخصا در خرید اوراق مرابحه تاریخ سررسید، سود سالانه و موارد دیگری که در اطلاعیه پذیره نویسی ذکر شده است می بایست توجه نمود.
ارزش اسمی اوراق مرابحه نیز دیگر پارامتر مهم است که معمولا 100 هزار تومان است.
اوراق مرابحه قابلیت معامله در بازار ثانویه مرابحه را دارد.

سوالات متداول:

صکوک به چه معناست؟
صُکوک جمع کلمه عربی «صَک» به معنی سند و برگردان عربی واژه انگلیسی Cheque (چک) است.

اوراق صکوک چه کاربردی دارند؟
اوراق صکوک از ابزارهای تامین مالی مورد استفاده در کشورهای اسلامی است که بر اساس اصول و مبانی مورد تایید اسلام طراحی شده است. مالکیت مشاع در یک یا چند دارایی و منافع حاصل از آن، مهم‌ترین ویژگی این اوراق به شمار می‌رود.

اوراق مشارکت چیست؟

اوراق مشارکت نوعی از صکوک اسلامی است که توسط دولت، موسسات دولتی و شرکت‌های خصوصی می‌تواند منتشر شود و نشان دهنده مالکیت مشاع دارندگان آن نسبت به بخشی از دارایی حقیقی یا آورده نقدی ناشی از آن است.

اوراق مرابحه چیست؟
در این اوراق نیز دارندگان آن به‌صورت مشاع مالک دارایی مالی هستند که بر اساس قرارداد بیع مرابحه طراحی شده است.

انواع اوراق مرابحه چیست؟

به طور کلی می‌توان اوراق مرابحه را در چهار دسته قرار داد که شامل اوراق مرابحه تامین مالی، اوراق مرابحه تامین نقدینگی، اوراق مرابحه تامین سرمایه شرکت‌های تجاری و اوراق مرابحه رهنی است.

استفاده از اوراق مرابحه کمکی به دولت برای تامین کسری بودجه/ نقش صندوق تضمین در بورس چیست؟

تهران - ایرنا - رییس کمیته فقهی سازمان بورس و اوراق بهادار با بیان اینکه اوراق مرابحه می‌تواند کمک‌کننده بودجه دولت باشد، گفت: این اوراق دست دولت را بازمی‌گذارد تا خرید کالاهای موردنیاز را از طریق سرمایه‌های خرد انجام دهد.

به گزارش ایرنا، غلامرضا مصباحی مقدم" امروز (دوشنبه) در نشست خبری اظهار کرد: سال گذشته کمیته فقهی بورس مسایلی را مورد بررسی قرار داد و نخستین موضوع مساله بررسی و تصویب معاملات کپی و انعکاسی بود.

وی افزود: در بازار سرمایه برخی معتقد به دانش و تجربه طولانی در بورس هستند و دانش آنها از قابلیت استفاده در بورس برخوردار است.

مصباحی مقدم گفت: افرادی که تازه وارد هستند و نسبت به دانش بورس آشنایی ندارند، می‌توانند از کسانی که از این دانش برخوردارند تبعیت کنند.

رییس کمیته فقهی سازمان بورس و اوراق بهادار گفت: از طریق کارگزار، اطلاعات افراد ماهر که طرف قرارداد آنها هستند، دانش را در اختیار افراد تازه وارد قرار می‌دهند.

وی ادامه داد: این هماهنگی بین نهاد واسط، کسی که مورد رفتار سرمایه‌گذاری آن مورد تبعیت قرار می‌دهد با کسی که می‌خواهد تبعیت کند انجام می‌شود.

مصباحی مقدم با بیان این اینکه این اقدام در بورس جهان انجام می‌شود و ما هم به دنبال انجام این روش بودیم، خاطرنشان کرد: تبعاً این اقدام با منافعی برای سرمایه‌گذار و نهاد واسط همراه است.

رییس کمیته فقهی سازمان بورس و اوراق بهادار افزود: انتخاب فرد راهبر بر اساس کارنامه واقعی وی در انجام معاملات انجام می‌شود که از طریق این اقدام پرتفوی سرمایه‌گذاری متنوع و ریسک سرمایه‌گذاری کاهش می‌یابد که در نهایت کمیته فقهی آن را بررسی و مشروعیت آن را تایید کرد.

وی به اقدام دیگر کمیه فقهی سازمان بورس اشاره کرد و گفت: اوراق وکالت برای تامین مالی دولت است، در گذشته تامین مالی دولت از طریق اوراق مرابحه انجام می‌شد که برای گندم از این اوراق استفاده کرده بود.

مصباحی مقدم اظهار داشت: افرادی که اقدام به خرید اوراق مرابحه می‌کنند به دولت این وکالت را می‌دهند تا هر نوع خریدی را انجام دهند.

رییس کمیته فقهی سازمان بورس و اوراق بهادار با تاکید بر اینکه این اوراق می‌تواند کمک‌کننده به بودجه دولت باشد، اظهار داشت: این اوراق دست دولت را باز می‌گذارد تا خرید کالاهای موردنیاز را از طریق سرمایه‌های خرد و نیز اوراق مرابحه انجام دهد.

وی خاطرنشان کرد: در چند سال گذشته که استاد خزانه مورد تصویب قرار گرفت دولت از آن برای پرداخت بدهی خود استفاده کرد و پیمانکاران از این طریق قادر به پرداخت بدهی خود بودند.

نقش صندوق اوراق مرابحه در بازار مالی ایران تضمین در بورس چیست؟

مصباحی مقدم خاطرنشان کرد: مساله‌ای که از سال ۹۹ مطرح شد، موضوع سرمایه‌گذاری در بورس بود که باز استقبال گسترده مردم همراه شد و شاخص بورس را با رشد زیادی همراه کرد، اما بعد از مدتی در بازار با مشکل سقوط شاخص بورس مواجه شدیم و سرمایه آنها در این بازار از دست رفت.

رییس کمیته فقهی سازمان بورس اظهار داشت: این موضوع باعث شد تا سازمان بورس، پیشنهادی را تحت عنوان صندوق تضمین با هدف تضمین اصل مبلغ سرمایه‌گذاری داد که این صندوق می‌تواند کمک‌کننده به سهامداران باشد.

وی ادامه داد: این صندوق تضمین کننده سرمایه مردم در بورس خواهد بود. اگر سود سهام در این صندوق از مقدار تضمین شده فراتر برود، مازاد آن را نزد صندوق در راستای کنترل هیجانات بازار نگه خواهیم داشت.

مصباحی مقدم گفت: این صندوق مطابق با شرایط نوسانی بازار است که اصل سرمایه در این صندوق تضمین می‌شود اما نسبت به سود آزاد خواهد بود.

درخواست آستان قدس رضوی از سازمان بورس

رییس کمیته فقهی سازمان بورس در ادامه این نشست خبری گفت: در چند وقت گذشته آستان قدس رضوی از سازمان بورس تقاضای تاسیس یک صندوق در سازمان بورس داشت تا از این طریق کسانی که مایل به سرمایه‌گذاری هستند، بتوانند سهام خود را وقف کنند.

به گفته مصباحی مقدم، این‌ مساله مورد ارزیابی قرار گرفت، با رهبر معظم انقلاب و سایر مراجع عالی‌قدر مشورت و در نهایت با وقف سهام موافقت شد.

عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام اعلام کرد: افراد در صورت تمایل قادر به واگذاری سهام خود در این صندوق هستند و سهامداران وقف‌کننده می‌توانند چنین درخواستی داشته باشند که در صورت کاهش ارزش سهام، سهام تغییر پیدا کند و تبدیل به احسن شود.

رئیس کمیته فقهی سازمان بورس در ادامه به قرارداد آتی تاکید کرد و افزود: قرارداد آتی از سال‌ها قبل در کمیته فقهی مورد بررسی قرار گرفته بود و در کالاهایی مثل سکه و زعفران مورداستفاده قرار ‌گرفت؛ اکنون قرارداد آتی با شرایط خاص مورد بررسی است.

اوراق مرابحه در بازار مالی ایران

منبع: دوماهنامه تازه‌های اقتصاد، شماره ۱۴۸، فروردین و اردیبهشت ۱۳۹۵.

اوراق مرابحه یکی از مهمترین ابزارهای تامین مالی در بازار مالی اسلامی است و از نظر مبانی حقوق اسلامی یکی از انواع عقد بیع بشمار می‌رود. در صورتجلسه کمیته فقهی و حقوقی سازمان بورس اوراق بهادار مورخ ۲۸ اردیبهشت ۱۳۸۹ آمده است: از آنجا که اوراق مرابحه انواع مختلفی دارد نمی‌توان تعریف جامع و دقیقی از این اوراق ارائه کرد اما در نگاه عام می‌توان گفت اوراق مرابحه اوراق بهاداری هستند که دارندگان آنها به طور مشاع مالک دارایی مالی (دینی) هستند که براساس قرارداد مرابحه حاصل شده است. این اوراق بازدهی ثابت داشته و قابل فروش در بازار ثانوی می‌باشند.

انواع اوراق مرابحه

در سال ۱۳۸۹ کمیته تخصصی فقهی سازمان بورس و اوراق بهادار مباحث فقهی اوراق مرابحه را مورد بحث قرار داد و این مباحث در قالب ۴ نوع اوراق مطرح گردید :

۱. اوراق مرابحه تأمین مالی

در این نوع، بانی برای تأمین مالی خود، اقدام به انتخاب یا تأسیس مؤسسه مالی به منظور خاص با عنوان واسط می‌کند. واسط با انتشار اوراق مرابحه از طریق شرکت تأمین سرمایه، وجوه سرمایه‌گذاران مالی (مردم) را جمع‌آوری کرده و به وکالت از طرف آنان کالای مورد نیاز بانی را از تولیدکننده (فروشنده) به صورت نقد خریداری و به صورت بیع مرابحه نسیه به قیمت بالاتر به بانی می‌فروشد. بانی متعهد می‌شود که در سررسید مشخص، قیمت نسیه کالا را از طریق شرکت تأمین سرمایه به دارندگان اوراق برساند. دارندگان اوراق می‌توانند تا سررسید منتظر بمانند و از سود مرابحه استفاده کنند و یا قبل از سررسید اوراق خود را در بازار ثانوی به فروش برسانند.

۲. اوراق مرابحه تأمین نقدینگی

در سال ۱۹۹۲ میلادی بخش خصوصی در اقتصاد مالزی نوعی اوراق بهادار منتشر کرد که مبتنی بر بیع العینه یا بازخرید دارایی فروخته شده است. در این روش، مؤسسه ناشر اوراق، دارایی‌های دولت، سازمان‌ها و بنگاه‌‌های اقتصادی را به صورت نقد خریداری کرده و پولش را می‌دهد، سپس با قیمتی بالاتر و به صورت نسیه مدت‌دار به خود آنها می‌فروشد و در مقابل، از آنها اسناد مالی با مبالغ و سررسیدهای معین دریافت می‌کند. مؤسسه ناشر می‌تواند منتظر بماند و سررسید مبلغ اسمی اسناد را از خریداران دریافت کند، همچنین می‌تواند در بازار ثانوی آنها را بفروشد.

۳. اوراق مرابحه تشکیل سرمایه شرکت‌های تجاری

در این نوع از اوراق مرابحه، هدف تشکیل سرمایه، فعالیت تجاری مستمر است. بانی (شرکت تجاری) که نقش ناشر را نیز دارد، با انتشار و واگذاری اوراق مرابحه، وجوه نقدی مازاد افراد را جمع‌آوری کرده به وکالت از طرف آنان، کالاهای مورد نیاز دولت، سازمان‌های دولتی، شرکت‌های وابسته به دولت و بنگاه‌های اقتصادی بخش خصوصی و مصرف‌کنندگان را از تولیدکنندگان یا مراکز فروش به صورت نقد خریده، سپس با افزودن نرخ معینی به عنوان سود، به صورت نسیه به مصرف‌کنندگان نهایی می‌فروشد. سود حاصل از عملیات خرید و فروش، پس از کسر درصدی به عنوان حق‌الوکاله ناشر (شرکت تجاری)، به صورت فصلی یا سالانه از طریق شرکت تأمین سرمایه بین صاحبان اوراق توزیع می‌شود. اوراق مرابحه نوع سوم، ماهیت اوراق سهام شرکت‌ها را دارد و می‌تواند بدون سررسید معین منتشر شود، همان‌طور که می‌توان ابتدا آن را به صورت سررسید، اما قابل تبدیل به اوراق سهام طراحی کرد.

۴. اوراق مرابحه رهنی

یکی از کاربردهای مهم اوراق مرابحه برای تبدیل کردن تسهیلات بانک‌ها و شرکت‌های لیزینگ به اوراق بهادار می‌باشد. در این روش، بانی (بانک‌ یا شرکت‌ لیزینگ) که دارایی‌هایی را به صورت مرابحه (فروش اقساطی) رهنی به دولت، بنگاه‌ها و خانوارها واگذار کرده است می‌توانند با تبدیل به اوراق بهادار کردن مطالبات حاصل از تسهیلات مرابحه، منابع خود را نقد کنند. برای این منظور اقدام به تاسیس واسط می‌نماید. واسط با انتشار اوراق مرابحه، وجوه سرمایه‌گذاران را جمع‌آوری، سپس به وکالت از طرف آنان دیون حاصل از تسهیلات مرابحه را به قیمت تنزیلی از بانی (بانک‌ یا شرکت‌ لیزینگ) خریداری می‌کند، بانی متعهد می‌شود در سررسیدهای مشخص مبلغ اسمی دیون را از بدهکاران‌ وصول کرده و از طریق شرکت تامین سرمایه به دارندگان اوراق برساند. دارندگان اوراق می‌توانند تا سررسید منتظر بمانند و از سود نهایی اوراق استفاده کنند و نیز می‌توانند قبل از سررسید، اوراق خود را در بازار ثانوی با سود کمتر بفروشند.

با توجه به اینکه همه این اوراق براساس سود برای صاحبان طراحی می‌شوند، در نتیجه از صنف ابزارهای مالی انتفاعی هستند .

نرخ سود نوع اول، دوم و چهارم اوراق مرابحه، چه در بازار اولیه و چه در بازار ثانویه، نرخ معین و از قبل تعیین شده است و نرخ بازدهی نوع سوم، گرچه به خودی خود متغیر است و در دامنه مشخصی از تغییرات قرار می‌گیرد، لکن به منظور وجود متغیر دیگری به نام حق‌الوکاله می‌توان با مدیریت مشخص به نرخ معینی از سود برای صاحبان اوراق رسید؛ در نتیجه، اوراق مرابحه می‌تواند ابزار مناسبی برای صاحبان وجوه باشد که به دنبال سود معین از سرمایه‌گذاری هستند .

با توجه به امکان شکل‌گیری بازار ثانویه این اوراق، به نظر می‌رسد که اوراق مرابحه به ویژه نوع اول، دوم و چهارم دارای درجه نقدشوندگی بالایی است. هر چه تنوع اوراق مرابحه بیشتر شود، به ویژه زمانی که واسط‌های زیادی اقدام به انتشار اوراق مرابحه از نوع سوم کنند، انتظار می‌رود که بازار اولیه و ثانویه این اوراق به سمت رقابت و کارآیی بالاتر برود.

مروری بر مباحث فقهی مرابحه

کمیته تخصصی فقهی سازمان بورس و اوراق‌بهادار پس از بررسی این چهار نوع اوراق مرابحه طی مصوبه‌ای براساس استدلالاتی حکم به صحت انواع اول، سوم و چهارم نمود.

می‌توان گفت: غیر از نوع دوم اوراق مرابحه که مشکل شرعی دارد، سایر انواع اوراق مرابحه به ویژه نوع سوم آن می‌تواند ابزار مناسبی برای بازار سرمایه کشورهای اسلامی باشد و نوع اول و چهارم نیز می‌تواند تنها برای فروش در داخل کشور و برای شیعیان خارج از کشور طراحی شود .

معاملات نوع سوم اوراق مرابحه چه در بازار اولیه و چه در بازار ثانویه به اعتقاد همه فقها (شیعه و سنی) صحیح است. نوع اول و چهارم اوراق مرابحه، اگرچه در بازار اولیه مشکلی ندارد اما معاملات بازار ثانوی آنها نیازمند صحت بیع دین (تنزیل) به شخص ثالث، به کمتر از مبلغ دین است که این معامله به اعتقاد مشهور فقهای شیعه، صحیح است اما به اعتقاد مشهور فقهای اهل سنت اشکال دارد. نوع دوم اوراق مرابحه نیز از همان معامله نخست به اعتقاد مشهور فقهای شیعه و اهل‌سنت، محل اشکال است.

مروری بر مباحث حقوقی مرابحه

شرایط حقوقی عقد مرابحه

مرابحه ذاتاً نوعی عقد بیع با داشتن ویژگی خاص است. بنابراین مرابحه می‌بایستی، همانند سایر عقود، شرایط عمومی عقد بیع و نیز شرایط اختصاصی مرابحه را در برداشته باشد.

شرایط عمومی مرابحه

مرابحه نوعی عقد بیع است بنابراین بایستی شرایط عمومی معاملات را نیز داشته باشد. به موجب مقررات مذکور در ماده 190 قانون مدنی این شرایط عبارت است از :

۱.قصد طرفین و رضای آنها

۳.موضوع معین که مورد معامله باشد

۴.مشروعیت جهت معامله

علاوه بر شرایط مورد اشاره از آنجایی که بر اساس مقررات قانون مدنی تعریف عقد بیع عبارت است از تملیک عین به عوض معلوم لذا از جمله شرایط عقد بیع معلوم بودن خصوصیات و اوصاف مبیع و ثمن معامله است پس خرید و فروش مبیع مجهول یا مبیعی که تسلیم آن غیر مقدور یا انجام معامله آن غیر قانونی باشد صحیح نخواهد بود. لازم به توضیح است که به محض تحقق عقد بیع آثار حقوقی مشروحه ذیل نیز محقق می شود :

۱.به مجرد وقوع بیع مشتری مالک مبیع و بایع مالک ثمن می‌شود

۲.عقد بیع بایع را ضامن درک مبیع و مشتری را ضامن درک ثمن قرار می‌دهد

۳.عقد بیع بایع را به تسلیم مبیع ملزم می‌نماید

۴.عقد بیع مشتری را به تأدیه ثمن ملزم می‌کند

در مرابحه نیز همین آثار جاری است .

شرایط اختصاصی عقد مرابحه

معمولاً برای عقد مرابحه چند شرط اساسی را ذکر می‌کنند که عبارت است از :

۱.معلوم بودن میزان بهای تمام شده یا ثمن یا مبیع برای خریدار. این شرط در معاملات عادی وجود ندارد .

۲.معلوم بودن میزان سودی که فروشنده از معامله خواهد برد .

۳.مثلی بودن مبیع

۴.صحیح بودن معامله اول (معامله‌ای که به موجب آن فروشنده مبیع را مالک شده است)

۵.غیر ربوی بودن معامله اول (معامله‌ای که به موجب آن فروشنده مبیع را مالک شده است)

بند یک ماده ۱ دستورالعمل انتشار اوراق‌مرابحه مقرر می‌دارد: اوراق‌مرابحه اوراقی‌ بهادار با نام قابل نقل و انتقالی است که نشان‌دهنده مالکیت مشاع دارنده آن در دارایی مالی (طلب) است که براساس قرارداد مرابحه حاصل شده‌است.

اوراق بهادار براساس بند یک ماده ۱ دستورالعمل اجرایی اوراق‌بهادار مرابحه بانام بیان شده‌اند و این به معنای آن است که دارنده ورقه یا در خود ورقه ذکر گردیده و یا در اسناد مربوطه معلوم است کدام ورقه متعلق به چه کسی می‌باشد. در اوراق مرابحه دارنده ورقه خود مالک دارایی موضوع عقد مرابحه است و از نوعی حق عینی بر مال برخوردار است. در واقع، در اینجا شخصیت حقوقی واسطه‌ای وجود ندارد تا مالکیت به او متعلق گردد در این حالت شرکت تشکیل شده نوعی شرکت مدنی است.

در ماده ۱ دستورالعمل انتشار اوراق مرابحه تاکید شده است که با خرید اوراق مرابحه، رابطه وکیل و موکل میان ناشر و خریداران اوراق برقرار می‌گردد. ناشر به وکالت از طرف خریداران اوراق ملزم به خرید دارایی موضوع انتشار به صورت نقد و فروش اقساطی آن به بانی است. در اسناد موضوع انتشار اوراق‌ مرابحه باید قید شود که خرید اوراق به منزله قبول وکالت ناشر بوده و وکالت ناشر تا سررسید و تسویه نهایی اوراق غیرقابل عزل و معتبر است.

در خصوص بهادار بودن این اوراق باید گفت اوراق مرابحه در بازار مالی ایران که این اوراق قابل تقویم به پول است و افراد در قبال دریافت آن حاضرند پول پرداخت نمایند؛ پس ماهیتی مالی دارد. از آنجاییکه که اوراق مرابحه مال محسوب می‌شود، مال و حق مالی براساس اراده طرفین قابل نقل و انتقال است که می‌تواند به صورت عقد معین یا عقد نامعین صورت گیرد. البته باید توجه داشت که مفهوم قابلیت انتقال در اینجا با توجه به نفس این اوراق است و منوط به امر دیگری نمی‌باشد. ماده ۱۰۲ قانون تجارت در خصوص شرکت‌های اشخاص قانون‌گذار، انتقال سهم الشرکه را به تنهایی مجاز ندانسته بلکه رضایت بخشی از شرکاء و انتقال به موجب سند رسمی در شرکت با مسئولیت محدود را برای انتقال لازم می‌داند و همچنین براساس ماده ۱۲۳ قانون تجارت، رضایت تمام شرکا در شرکت تضامنی برای این انتقال لازم است، در‌حالیکه ورقه بهادار مرابحه به خودی خود قابلیت انتقال به دیگران را داراست. در ماده ۵۸۳ قانون مدنی، قانون‌گذار هر یک از شرکاء را مجاز می‌داند بدون رضایت شرکاء دیگر سهم خود را جزئاً یا کلاً به شخص ثالثی منتقل کند. در مسئله مورد نظر ما نیز دارنده ورقه مرابحه در واقع مالک سهم مشاعی از دارایی پایه است و می‌تواند سهم خود را بدون رعایت تشریفات خاصی و حتی بدون رضایت سایر شرکاء به دیگران منتقل نماید.

وضعیت اوراق مرابحه در بازارهای مالی ایران

توسعه بازارهای مالی هر کشور از لوازم پیشرفت اقتصادی آن کشور می‌باشد. یکی از مشکلات بازار مالی کشور آن است که بخش عمده تامین مالی طرح‌ها و پروژه‌های سرمایه‌گذاری متکی به بازار پول و نظام بانکی است و سهم بازار سرمایه در تامین مالی بسیار ناچیز می‌باشد که یکی از دلایل آن فقدان ابزارهای مالی انعطاف‌پذیر، کارآمد و متنوع است.

در صورت گسترش اوراق مرابحه به لحاظ اقتصادی شاهد افزایش حضور بازار سرمایه در تامین مالی و توسعه بازار مالی کشور خواهیم بود. در واقع بورس هر کشور پس‌اندازهای ریز و درشت جامعه را به صورت کوتاه‌مدت و بلندمدت جذب کرده و به سمت طرح‌های مفید و مولد اقتصادی هدایت می‌کند. هر چه ابزارهای مالی مورد استفاده در این بازار تنوع بیشتری داشته باشند بیشتر می‌توانند به اهداف، سلیقه‌ها و روحیات متنوع صاحبان پس‌انداز پاسخ دهند و زمینه مشارکت اشخاص بیشتری را فراهم کنند. برخلاف بورس‌های فعال در سطح جهان که از انواع متنوع ابزارهای مالی برخوردار هستند بورس ایران از تنوع لازم بهره‌ای ندارد. در ادامه به بررسی وضعیت انتشار اوراق مرابحه در ایران به شرح ذیل پرداخته می‌شود:

در سال ۱۳۹۱ مجوز انتشار اولین اوراق مرابحه به منظور تأمین مالی شرکت گروه صنعتی بوتان برای خرید مواد اولیه برای مصرف در تولید محصولات شرکت به مبلغ ۳۰۱ میلیارد ریال از سوی سازمان بورس و اوراق‌بهادار صادر شد. شرکت واسط مالی آبان ماه به منظور تأمین مالی غیرمستقیم شرکت گروه صنعتی بوتان و خرید مواد اولیه تولید آبگرمکن، اوراق مرابحه به ارزش ۳۰۱ میلیارد و ۳۰۶ میلیون ریال از طریق بازار سوم فرابورس پذیره‌نویسی کرد. دومین اوراق مرابحه توسط شرکت واسط مالی خرداد یکم در سال ۱۳۹۲ به منظور تامین مالی غیر مستقیم شرکت گلوکوزان در جهت تامین سرمایه در گردش و خرید مواد اولیه به ارزش ۲۰۰ میلیارد ریال منتشر شد. سومین اوراق مرابحه منتشر شده در سال ۱۳۹۳ توسط شرکت واسط مالی فروردین دوم جهت تامین مالی غیر مستقیم شرکت تولیدی موتور، گیربکس و اکسل سایپا به ارزش ۱۰۰۰ میلیارد ریال منتشر گردید. آخرین اوراق مرابحه منتشر شده تا به امروز در خرداد ۱۳۹۴ توسط شرکت واسط مالی اسفند یکم به منظور تامین مالی جهت خرید نفت کوره‌ی بتا گستر کرانه (سهامی خاص) به ارزش ۵۰۰ میلیارد ریال منتشر شده است.

نمودار ۱) وضعیت اوراق مرابحه منتشر شده اوراق مرابحه در بازار مالی ایران از نظر ارزش و فراوانی تا پایان آذرماه ۱۳۹۴

نمودار ۲) درصد انواع صکوک منتشر شده در سال ۱۳۹۳

در سال ۱۳۹۳، ۱۶هزار و 57 میلیارد و 784 میلیون ریال انواع اوراق (غیر دولتی) منتشر شده است . از این مقدار اوراق مشارکت با ۷ هزار و ۸۰۰ میلیارد ریال معادل ۴۹ درصد از جمع اوراق منتشر شده غیر دولتی در صدر قرار گرفت و اوراق اجاره با انتشار 7 هزار و 257 میلیارد و 784 میلیون ریال معادل 45 درصد از کل اوراق منتشر شده، را به خود اختصاص داد در حالی که در سال گذشته تنها یک هزار میلیارد ریال اوراق مرابحه منتشر شده است و فقط ۶ درصد از جمع اوراق منتشر شده به این اوراق اختصاص دارد.

جمع‌بندی

پس از حذف اوراق قرضه از چرخه نظام اقتصاد اسلامی، متفکران مسلمان با استفاده از ویژگی‌های بیع مرابحه اقدام به طراحی اوراق بهاداری به نام اوراق مرابحه کردند که در صورت مشخص شدن ابعاد مختلف آن می‌تواند مکمل خوبی در بازارهای مالی باشد.

این اوراق که از ابزارهای جدید اسلامی در بازارهای مالی است هنوز نتوانسته‌ جایگاه مناسبی در بازارهای مالی ایران به دست آورد و تاکنون تنها ۴ مورد اوراق مرابحه در ایران منتشر شده است. در کشورهای دیگر به دلایلی همچون پایین بودن نرخ تورم اوراق مرابحه برای سرمایه‌گذاران جذاب است ولی به نظر می‌رسد در ایران با توجه به بالا بودن نرخ تورم این اوراق حتی با داشتن مزایای همچون قابلیت نقدشوندگی اوراق مرابحه در بازار مالی ایران بالا در بازار ثانویه، بازدهی ثابت اوراق، ریسک پایین آن و سررسیدهای کوتاه‌مدت نتوانسته است جذابیت لازم را برای سرمایه‌گذاران ایجاد کند. به نظر می‌رسد دلایلی همچون ناشناخته بودن این ابزار برای عموم، نداشتن ضمانت کافی نسبت به سایر ابزارها که اعتماد بر این ابزار را با چالش روبه رو می‌کند، مشخص و واضح نبودن تفاوت‌ها، مزایا و معایب این اوراق نسبت به فروش اقساطی برای سرمایه‌گذاران از عواملی است که در فراگیر نشدن این ابزار نوین مالی در بازارهای مالی ایران تاثیرگذار بوده‌ است.

زال، یوسف، ۱۳۹۴، «بررسی فقهی، حقوقی و اقتصادی بیع مرابحه»، بیست و ششمین همایش بانکداری اسلامی.

موسویان، سید عباس (۱۳۸۸)، «صکوک مرابحه ابزار مالی مناسب برای بازار پول و سرمایه اسلامی»، دو فصلنامه علمی ـ پژوهشی جستارهای اقتصادی، س ۶، ش ۱۱، ۳۱-۹.

صالح آبادی، علی (۱۳۸۵)، بازارهای مالی اسلامی، تهران: دانشگاه امام صادق (ع).

موسویان، سید عباس و محمدحسین عباسی (۱۳۹۲)، «ماهیت حقوقی اوراق بهادار مرابحه». پژوهشنامه حقوق اسلامی، سال چهاردهم، شماره دوم (پیاپی ۳۸).

موسویان، سید عباس؛ وثوق، بلال و علی فرهادیان آرانی (۱۳۹۲)، «شناخت و رتبه‌بندی ریسک‌های ابزارهای مالی اسلامی (صکوک)».دوفصلنامه اندیشه مدیریت راهبردی، سال هفتم، شماره اول، ۶۱-۳۱، ۱۸۷-۲۱۲.

مقاله نشریه
مروری برجنبه های مختلف اوراق مرابحه و بررسی جایگاه آن در بازار مالی ایران

امروزه در بازارهاي مالي جهان ابزارهاي متنوعي به چشم مي خورند كه اين تنوع، نمادي از پويايي اقتصاد در كشورها محسوب مي شود. براي بهره مندي از اوراق و ابزارهاي جديد، بايد جنبه هاي مختلف اين ابزارها و ريسك هاي مرتبط با آنها به طور كامل مورد توجه قرار گيرد تا در هنگام اجرا به سرمايه گذاران و كاربران آن، ضرر و آسيبي وارد نگردد. يكي از ابزارهاي مالي جديد در حوزه اسلامي، اوراق مرابحه مي باشد. در اين تحقيق ابتدا بر ابعاد فقهي - حقوقي و ريسك هاي اوراق مرابحه مروري شده است. پس از بيان تاريخچه اوراق مرابحه در ايران و استخراج فراواني انتشار اين ابزار نوين مالي در بازارهاي مالي ايران، ميزان انتشار اين اوراق با اوراق اجاره مورد مقايسه قرار گرفته شده و وضعيت انتشار اين اوراق نسبت به كل انواع صكوك منتشر شده در دوران گذشته مورد بررسي قرار گرفته است. اين پژوهش كه با استفاده از شيوه كتابخانه اي و استفاده از منابع الكترونيكي به دست آمده است به دنبال پاسخ به اين سوال است كه آيا اوراق مرابحه با داشتن مزاياي بسيار در بازارهاي مالي ايران مورد استقبال قرار گرفته است يا خير؟ نتايج اين بررسي نشان مي دهد كه به دليل فقدان جذابيت براي ورود سرمايه گذاران به بازار مالي ايران، براي اين اوراق سهم چنداني وجود ندارد. لذا ضروري است اقداماتي كه منجر به افزايش جذابيت اين اوراق در مقايسه با ساير موارد رقيب مي گردد، صورت پذيرد تا جذابيت آن براي سرمايه گذاران در بازار مالي ايران افزايش يابد.

کليدواژگان: اوراق مرابحه، ماهيت فقهي حقوقي مرابحه، ريسك هاي مرابحه