آزادی عمل بيشتر اوراق منفعت نسبت به ساير اوراق بهادار
برخلاف اوراق مشاركت و اوراق استصناع كه اوراق مالی پروژه‌محور هستند و وجوه حاصل از فروش آنها منحصرا بايد در همان پروژه خاص سرمايه‌گذاری شود، اوراق منفعت از دارايی‌های ناشر اوراق محسوب می‌شود، لذا در امر سرمايه‌گذاری محدوديت ندارد.
اوراق منفعت سند مالی بهاداری است كه بيانگر مالكيت دارنده آن بر مقدار معينی از خدمات يا منافع آينده از يك دارايی با دوام است كه در ازای پرداخت مبلغ معينی به وی منتقل شده است، مانند گواهی حق اقامت در هتل معين برای روز معين، حق استفاده از خدمات آموزشی دانشگاه برای ترم يا سال معين و همچنين حق استفاده از يك ساعت پرواز برای مقصد معين و حق استفاده از خدمات حج يا عمره برای سال معين است.
صاحبان اوراق منفعت حق دارند در سررسيد مشخص، خود به صورت مستقيم از منابع دارايی‌ها يا خدمات شركت‌های خدماتی استفاده كنند يا اينكه تا قبل از زمان سررسيد، آنها را به متقاضيان منافع و خدمات واگذار كنند، بنابراين اوراق منفعت برای دارندگان اوراق فوايد زيادی دارند، اولاً يك نوع رزرو كردن منافع و خدمات برای زمانی مشخص است كه شخص می‌تواند براساس آن برنامه‌ريزی كند، ثانياً چنان‌چه صاحب اوراق (خريدار) به هردليل تا پيش از موعد اوراق، از استفاده از منافع و خدمات صرف نظر كند، می‌تواند اوراق منفعت را به ديگری واگذار كند.
فوايد مذكور باعث می‌شود برای اوراق بهادار منفعت، عرضه و تقاضا و به دنبال آن بازار شكل بگيرد. هر چه اوراق منفعت منافع و خدمات شفاف‌تر و انتشاردهندگان آن در ارائه منافع و خدمات پايبندتر به حقوق دارندگان اوراق باشند، بازار ثانويه از رونق بيشتری برخوردار خواهدبود. قيمت اوراق بهادار منفعت و سود حاصل از خريد و فروش آنها (نرخ بازدهی) به عوامل زيادی چون اعتبار صاحبان دارايی و شركت‌های خدماتی، قيمت اسمی منافع و خدمات، نرخ بازدهی ابزارهای مالی مشابه و همچنين زمان و مكان ارائه منافع و خدمات بستگی دارد.
برخلاف اوراق مشاركت و اوراق استصناع كه اوراق مالی پروژه‌محور هستند و وجوه حاصل از فروش آنها منحصرا بايد در همان پروژه خاص سرمايه‌گذاری شود، وجوه حاصل از انتشار اوراق منفعت به ناشر آن تعلق دارد و اين امكان را به ناشر اوراق می‌دهد تا به منظور تامين مالی طرح‌ها، پروژه‌ها و حتی برای تامين سرمايه‌گذاری‌های كوتاه‌مدت و سرمايه در گردش با واگذاری منافع آينده دارايی‌های بادوام يا ارزش اوراق منفعت و نرخ بازدهی آن خدمات آينده، نياز مالی خود را تامين كند.
اما جدای از مزايايی كه برای اوراق منفعت می‌توان برشمرد، طبعا اين اوراق دارای محدوديت و مشكلاتی نيز هستند كه تا حدودی سبب شده انتشار آن در بازار سرمايه به تاخير بيافتد. يكی از عمده‌ترين محدوديت‌های اوراق منفعت مربوط به محدوديت شرعی اين اوراق است. به اين معنی كه اگر مشتری اوراق را براساس بيع سلف خريداری كند، امكان فروش پيش از سررسيد را از دست می‌دهد و اگر اوراق بر اساس عقد اجاره فروخته شده باشد، با توجه به اينكه انتقال مورد اجاره در قرارداد ثانويه و بعد از آن، تنها در صورتی صحيح است كه يا قيمت اجاره مساوی يا كمتر از قيمت اوليه باشد يا مستاجر كار با ارزشی روی مورد اجاره انجام داده باشد، بازار ثانويه اوراق منفع مشكل فقهی پيدا می‌كند. مگر اينكه اوراق بر اساس عقد صلح منتشر شود.
بايد توجه داشت كه عقد صلح به خودی خود عقدی مستقل و عنوان جداگانه‌ای از عقود است و احكام ساير قراردادها بر آن بار نمی‌شود، ليكن می‌توان مفاد هر عقدی را اعم از اجاره يا مشاركت، سلف و غيره، از طريق صلح انشاء كرد، اين امر سبب خواهدشد چنان‌چه مشكلی در طول مدت قرارداد رخ دهد با استفاده از مفاد صلح برطرف شود، لذا كليه مفاد قرارداد براساس عقد صلح مشخص و موارد معلوم آن از طريق صلح انشا می‌شود.
از ديگر چالش‌های اين اوراق می‌توان به ريسك سرمايه گذاری سود دريافتی اشاره كرد. در برخی پروژه‌ها نظير راه‌سازی، از آنجا كه درآمد اين پروژه از طريق عوارض و به صورت روزانه و تدريجی دريافت می‌شود بايد مديريت دارايی صحيحی برای سرمايه‌گذاری سرمايه جمع آوری شده، به منظور بازپرداخت سود و اصل اوراق وجود داشته باشد. چراكه عدم مديريت صحيح سود دريافتی سبب خواهد شد تا نه تنها پروژه سود ده نباشد كه بسا در بازپرداخت اصل سرمايه نيز مشكلاتی پديد بيايد.
آنچه مسلم است كاناليزه كردن بازارهای ثانويه به منظور شفافيت بيشتر اين بازارها امر مطلوبی است چرا كه بازار ثانويه برخی كالاها و خدمات در حال حاضر جنبه بازار سياه پيدا كرده و خريداران محصولات اين بازارها اغلب با مشكلاتی نظير سوء استفاده فروشندگان آن مواجه می‌شود، از اين رو توجه به قواد فقهی و ورود ابزارهای نوين مالی در اين راستا می‌تواند كمك شايانی به امر شفاف‌سازی بازار و رونق بازارهای ثانويه به منظور تامين مالی پروژه‌های خرد و كلان داشته باشد.
عرضه نخستین اوراق منفعت بازارسرمایه با سود ۲۰ درصد از فردا
فرابورس ایران اعلام کرد که نخستین اوراق منفعت بازارسرمایه از فردا(سه شنبه) به مدت دو روز با نرخ سود ۲۰ درصد عرضه می شود.
به گزارش ایبِنا، در اطلاعیه فرابورس آمده است: عطف به نامه شماره ۱۲۲/۳۲۶۸۶ مورخ ۹۶/۱۲/۱۴ سازمان بورس و اوراق بهادار به اطلاع می رساند وزارت امور اقتصادی و دارایی در نظر دارد به موجب مصوبه ۳۰۰۰۵/ت ۵۴۲۹۶ ه مورخ ۹۶/۰۳/۱۶ هیات وزیران و صورت جلسه مورخ ۹۶/۱۱/۲۹ کمیته جزء بند (ل) تبصره ۵ قانون بودجه سال ۱۳۹۶ کل کشور اوراق منفعت از طریق بازار ابزار های نوین مالی فرابورس ایران پذیره نویسی می شود.
بر همین اساس ۳۰ میلیون ورقه با مبلغ اسمی یک میلیون ریال و نرخ اوراق ۲۰ درصد علی الحساب سالانه تا سر رسید با تاریخ پذیرش ۱۴ اسفند ماه ۹۶ و نماد اوراق افادا۱ منتشر خواهد شد.
مدت این اوراق ۴۲ ماه و موعد پرداخت سود ۶ ماه یکبار است البته مبلغ کل اوراق ۲۰ هزار میلیارد ریال و مبلغ پذیرش شده نیز ۳۰ هزار میلیارد ریال است.
این اوراق برای تامین مالی دولت برای بازپرداخت اصل و سود اوراق سررسیده شده در سال ۹۶ ( موضوع بند (ح) تبصره ۵قانون بوده ۹۶ کل کشور) است.
حداکثر منافع قابل پراداخت پس از محاسبه سود قطعی حداکثر منفعت قابل پرداخت به دارندگان اوراق برابر با قیمت اسمی اوراق بعلاوه سود معادل ۲۰/۱ درصد سالانه است.
همچنین حداقل منافع قابل پرداخت پس از محاسبه سود قطعی ، حداقل منفعت قابل پرداخت به دارندگان اوراق برابر با قیمت اسمی اوراق بعلاوه سود معادل ۲۰ درصد سالانه است.
حداقل حجم هر سفارش ۱۰۰ ورقه و حداکثر خرید هر شخص حقیقی نامحدود است.
زمان شروع پذیره نویسی ۱۵ اسفند ماه تا ۱۶ اسفند ماه سال ۹۶ است.
به گزارش ایبِنا، این اولین مورد عملیاتی انتشار صکوک منفعت در بازار سرمایه ایران است که طی آن دولت از طریق شرکت واسط مالی شهریور چهارم(با مسئولیت محدود) به میزان ۳۰ هزار میلیارد ریال تامین مالی خواهد شد.
بر اساس ماده ۲۷ قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران، این اوراق معاف از ثبت نزد سازمان بورس و اوراق بهادار است.
ارزش منافع مبنای انتشار در این اوراق برابر است با ۵۱ هزار میلیارد ریال و این منافع عبارت از: ۱۰۰ درصد سود ویژه سهم دولت در شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده های نفتی ایران، ۱۰۰ درصد سود ویژه سهم دولت در شرکت سهامی ارتباطات زیر ساخت و ۷۸ درصد سود ویژه سهم دولت در شرکت ملی گاز ایران-(مادر تخصصی) است.
۱۸ هزار میلیارد ریال از این اوراق دارای متعهد پذیره نویسی به این شرح است: بانک سامان ۱۰ هزار میلیارد ریال، تامین سرمایه بانک مسکن ۵ هزار میلیارد ریال و تامین سرمایه لوتوس پارسیان ۳ هزار میلیارد ریال و در صورت عدم فروش کامل اوراق تا سقف انتشار یعنی ۳۰ هزار میلیارد ریال، نسبت منفعت سرمایه گذاران از سود ویژه سهم دولت به میزان اوراق فروش رفته تعدیل خواهد شد. ضمن آنکه این اوراق فاقد بازارگردان است.
عمر این اوراق سه سال و نیم و سود علی الحساب آن ۲۰ درصد است که هر شش ماه یک بار توسط عامل پرداخت یعنی شرکت سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه به حساب دارندگان اوراق واریز می شود و سازمان برنامه و بودجه کل کشور بازپرداخت اصل و سود این اوراق را ضمانت کرده است.
این اوراق به شیوه حراج به مدت ۲ روز کاری در بازار ابزارهای نوین مالی شرکت فرابورس ایران منتشر خواهد شد.
یادآور می شود که ورق منفعت سند مالی بهاداری است که بیانگر مالکیت دارنده آن بر مقدار معین خدمات یا منافع آینده از یک دارایی بادوام است و در ازای پرداخت مبلغ معینی، به وی منتقل شده است؛ مانند گواهی حق اقامت در هتل معین برای روز معین، حق استفاده از خدمات آموزشی دانشگاه برای ترم یا سال معین، حق استفاده از یک ساعت پرواز برای مقصد معین و حق استفاده از خدمات حج یا عمره برای سال معین.
بازدهی ۱۹۲ درصدی فرابورس در سال ۹۸
شاخص کل فرابورس در سال ۹۸ نسبت به سال گذشته با بازدهی ۱۹۲ درصدی در ارتفاع تاریخی ۶ هزار و ۵۹۱ واحد ایستاد و سال تاریخ‌سازی را برای فرابورس ایران رقم زد.
به گزارش نبض بورس به نقل از فرابورس ایران، در آخرین ماه سال ۹۸، در حالی که جهان کم‌کم به اغمای کرونا دچار می‌شد، بازارهای فرابورس ایران پرالتهاب‌تر از هر زمان دیگری شاهد دادوستدهایی بودند که شاخص کل را به شکستن رکورد تاریخی‌اش سوق می‌داد و صف عرضه‌های اولیه، پذیره‌نویسی نخستین صندوق سرمایه‌گذاری خصوصی در بازار سرمایه، پذیره‌نویسی نخستین اوراق مرابحه عام دولت و . همگی نشان از سالی پرمنفعت در فرابورس داشتند.
حجم کل معاملات در بازارهای مختلف فرابورس ایران نیز با رسیدن به عدد ۴۴۷ هزار و ۹۷۹ میلیون ورقه بهادار طی ۷۷ هزار و ۲۰۱ نوبت معاملاتی موجب شد رکوردهایی که پیش از این و در سال‌های گذشته به ثبت رسیده بود، جابه‌جا شوند و به ترتیب ۱۶۳ و ۲۱۲ درصد این دو متغیر نسبت به سال ۹۷ افزایش یابند.
از عرضه‌های اولیه چه خبر؟
با توجه به پیام رهبر معظم انقلاب مبنی بر شفاف‌سازی اقتصادی شرکت‌ها و اداره‌های دولتی، سال ۹۸ سال پر رونق عرضه‌های اولیه در بازارهای فرابورس ایران بود و بدین ترتیب ۱۷ شرکت روی تابلوهای بازارهای اول، دوم و SME فرابورس معاملات سهام خود را به روش‌های ثبت سفارش، گشایش نماد و حراج آغاز کردند.
سهام شرکت‌های کشت و صنعت شریف‌آباد، تولید ژلاتین کپسول ایران، دارویی ره‌آورد تامین، پخش هجرت، جنرال مکانیک، توسعه مولد نیروگاهی جهرم، توزیع داروپخش، سرمایه‌گذاری آوانوین، ذوب روی اصفهان، کلر پارس، گروه توسعه مالی مهر آیندگان، صنعتی دوده‌فام، پتروشیمی تندگویان و سیمان ساوه به روش ثبت سفارش و همگی در بازار دوم عرضه اولیه شدند. همچنین دو نماد «غویتا» متعلق به شرکت ویتانا و «فرابورس» متعلق به فرابورس ایران نیز به روش گشایش نماد به ترتیب در بازار دوم و اول عرضه شدند. تنها نمادی که به روش حراج عرضه شد «غنیلی» متعلق به مجتمع تولیدی نیلی صنعت کرمان بود که روی تابلوی معاملاتی شرکت‌های کوچک و متوسط درج و سپس به روش حراج عرضه اولیه شد.
بدین ترتیب در آخرین روز معاملاتی سال ۹۸ تعداد نمادهای اصلی شرکت‌ها در بازار اول به ۲۴ شرکت، در بازار دوم به ۹۹ شرکت، در بازار شرکت‌های کوچک و متوسط به ۴ شرکت و ۱۷۶ شرکت در بازار پایه رسید. همچنین ارزش اوراق منفعت و نرخ بازدهی آن در بازار ابزارهای نوین مالی نیز تعداد نماد اوراق با درآمد ثابت به ۸۷ نماد، اوراق گواهی استفاده از تسهیلات مسکن به ۴۵ نماد، اسناد خزانه اسلامی به ۳۲ نماد و صندوق سرمایه‌گذاری با درآمد ثابت یا ETF به ۲۳ نماد رسید.
رشد ۲۰۶ درصدی تامین مالی فرابورس
در سالی که گذشت، زنجیره عرضه‌های اولیه، عرضه اسناد خزانه اسلامی، پذیره‌نویسی و افزایش سرمایه شرکت‌ها سبب شدند تا تامین مالی یک میلیون و ۸۹ هزار و ۴۴ میلیارد ریالی در فرابورس ایران صورت بگیرد که این رقم نشان از رشد ۲۰۶ درصدی تامین مالی فرابورس در سالی که گذشت نسبت به سال ۹۷ دارد. از این میزان، ۲۲ هزار و ۹۷۲ میلیارد ریال متعلق به عرضه‌های اولیه، ۳۴۸ هزار و ۶۵۳ میلیارد ریال متعلق به اسناد خزانه اسلامی، ۳۷۶ هزار و ۵۷۰ میلیارد ریال متعلق به پذیره‌نویسی و ۳۴۰ هزار و ۸۴۹ میلیارد ریال متعلق به افزایش سرمایه شرکت‌ها است.
در ۲۳۸ روز معاملاتی سال ۹۸، حجم کل معاملات نیز از رد و بدل شدن ارزش اوراق منفعت و نرخ بازدهی آن ۴۴۷ هزار و ۹۷۹ میلیون ورقه بهادار خبر می‌دهد که ارزش کل دادوستدها را به رکورد سه میلیون و ۲۴۱ هزار و ۹۷۱ میلیارد ریال رساند. در این میان در بهمن‌ماه ۵۳ هزار و ۶۱۳ میلیون ورقه بهادار خرید و فروش شد تا بیشترین حجم معاملاتی در میان ۱۲ ماه سال، در این ماه صورت بگیرد. پس از آن بیشترین حجم معاملات در ماه‌های اسفند، خرداد و دی رقم خورد.
در جدول ارزش و حجم کل معاملات به تفکیک صنایع مختلف نیز اوراق تامین مالی با حجم معاملات یک هزار و ۲۰ میلیون ورقه به ارزش ۹۱۰ هزار و ۷۵۸ میلیارد ریال صدرنشین سایر صنایع شد. پس از آن گروه فلزات اساسی با ارزش معاملاتی ۲۳۴ هزار و ۴۳۳ میلیارد ریال و حجم معاملات ۷۲ هزار و ۱۸۴ میلیون ورقه‌ای در جایگاه دوم قرار گرفت.
رقابت بازارهای فرابورس
سال ۹۸، سال شکوفایی و درخشش بازار دوم فرابورس ایران بود؛ به طوری که با ارزش معاملات یک میلیون و ۱۶۱ هزار و ۳۸۵ میلیارد ریال بیشترین ارزش اوراق منفعت و نرخ بازدهی آن ارزش اوراق منفعت و نرخ بازدهی آن ارزش معاملات را در میان سایر بازارهای فرابورس به نام خود زد و ۳۶ درصد از ارزش کل معاملات را به خود اختصاص داد. همچنین ارزش معاملات در این بازار به رشد ۴۰۹ درصدی نسبت به سال ۹۷ دست یافت. این بازار سال گذشته بیشتر عرضه‌های اولیه فرابورس را دربرگرفته بود.
بازار اول فرابورس با در اختیار گرفتن ۲۵۳ هزار و ۶۵ میلیارد ریال ارزش معاملات و با خرید و فروش ۳۹ هزار و ۷۱۰ میلیون ورقه سهم طی پنج هزار و ۶۰۸ هزار نوبت معاملاتی توانست ارزش معاملات خود را نسبت به سال ۹۷ به رشد ۳۲۷ درصدی برساند و ۸ درصد از ارزش کل معاملات فرابورس را تصاحب کند. بازار پایه هم در مجموع سه تابلوی خود، با ارزش معاملات ۷۲۶ هزار و ۹۳۰ میلیارد ریال همین میزان افزایش را کسب کرد و توانست ۲۲ درصد از ارزش کل معاملات را به نام خود ثبت کند.
ارزش معاملات بازار شرکت‌های کوچک و متوسط نیز به یک هزار ۴۷۰ میلیارد ریال رسید و صعود ۲۲۲ درصدی را برای خود رقم زد. همچنین بازار ابزارهای نوین مالی با رشد ۹۷ درصدی نسبت به سال گذشته به ارزش معاملات یک میلیون و ۹۷ هزار و یک میلیارد ریال رسید. بدین ترتیب، ۳۴ درصد از ارزش کل معاملات فرابورس در اختیار این بازار در سال ۹۸ قرار گرفت.
از ارزش کل بازار فرابورس که در آخرین روز کاری سال ۹۸ رقم شش میلیون و ۹۵۵ هزار و ۱۷۹ میلیارد ریال بود، ۴۸ درصد در اختیار بازار دوم، ۲۶ درصد در اختیار بازار پایه، ۱۶ درصد در اختیار ابزارهای نوین مالی، ۱۰ درصد در اختیار بازار اول و ۰.۲ درصد در اختیار بازار شرکت‌های کوچک و متوسط است.
رونق بازار ابزارهای نوین مالی
در بازار ابزارهای نوین مالی فرابورس که مجموع معاملات صکوک، صندوق‌های سرمایه‌گذاری، اوراق مشتقه و تامین مالی جمعی است شاهد سپری شدن سال پرباری برای این بازار بودیم.
صکوک یا ابزارهای مالی اسلامی در بازار فرابورس شامل اوراق اسناد خزانه اسلامی، اجاره، مشارکت، مرابحه، منفعت و رهنی است. در رقابت میان این اوراق اوراق منفعت با ارزش معاملاتی ۴۷۵ هزار و ۷۴ میلیارد ریال و اوراق اسناد خزانه اسلامی با ارزش معاملاتی ۲۸۴ هزار و ۹۶۶ میلیارد ریال از سایر اوراق پیشی گرفتند و بیشترین رشد را نسبت به سال ۹۷ به ترتیب با ۱۳۲۴ و ۱۴ درصد کسب کردند.
همچنین، سال ۹۸ سال پررونقی برای صندوق‌های سرمایه‌گذاری رقم خورد. صندوق‌های سرمایه‌گذاری قابل معامله با ارزش معاملاتی ۱۷۴ هزار و ۷۰۹ میلیارد ریال، صندوق‌های سرمایه‌گذاری جسورانه با ارزش معاملاتی ۶۹ میلیارد ریال و صندوق‌های سرمایه‌گذاری خصوصی با ارزش معاملاتی ۱۲۳ میلیارد ریال به ترتیب ترکیب معاملاتی صندوق‌های سرمایه‌گذاری را در سال ۹۸ تشکیل دادند.
از سوی دیگر، در پاسخ به نیاز تازه‌واردان به بازار سرمایه و تشویق به سرمایه‌گذاری غیرمستقیم، از اواخر سال ۹۸ صندوق‌ها نیز توانستند در عرضه‌های اولیه مشارکت کنند. این اقدام که در جهت حفاظت از سرمایه تازه‌واردان به بازار سرمایه صورت گرفته، امکانی را برای سرمایه‌گذاران فراهم می‌کند که ضمن منتفع شدن از مزایای خرید صندوق‌های سرمایه‌گذاری از ظرفیت محبوب عرضه‌های اولیه نیز بهره‌برداری کنند.
اما اتفاق مهم دیگر سال گذشته که در اسفندماه روی داد، پذیره‌نویسی صندوق سرمایه‌گذاری خصوصی «اعتبار سرمایه نوآفرین» در روز ششم آخرین ماه سال به عنوان نخستین صندوق سرمایه‌گذاری خصوصی بازار سرمایه ایران آغاز شد تا به مدد راه‌اندازی این ابزار جدید مالی، پازل تامین مالی بنگاه‌های اقتصادی و چرخه عرضه اولیه سهام شرکت‌های خارج از بورس بیش از گذشته تکمیل شود.
فرابورس نایب‌رئیس کمیته کاری فیاس باقی ماند
از دیگر اتفاقات مهمی که در فرابورس ایران روی داد، تداوم دوره نایب‌رئیسی فرابورس در مجمع سالانه فدراسیون بورس‌های آسیایی و اروپایی بود که طی برگزاری بیست‌وهشتمین مجمع سالانه آن اتفاق افتاد. همچنین فرابورس ایران به عنوان یکی از اعضای فعال بورس‌های آسیایی و اروپایی، شهریورماه امسال از هفتمین دوره آموزشی ویژه اعضای این فدراسیون تحت عنوان Onsite Training میزبانی کرد. هدف از این دوره، انتقال دانش میان بورس‌ها و نهادهای مالی منطقه و آشنایی کارکنان بازار سرمایه با دستاوردهای نهادهای متناظر خود بود.
همه علیه کرونا
اما صرف‌نظر از هر آمار و ارقامی، در نخستین روزهای اسفندماه که به گسترش ویروس کرونا در سراسر جهان گره خورده بود، فرابورس ایران آستین‌هایش را بالا زد تا با ابزار تامین مالی جمعی در امر خیر تامین مالی مقابله با کرونا به کمک اهالی بازار سرمایه اقدامی انجام دهد. در همین راستا با فروش اوراق کرونا در دو نماد «کرونا۱» و «کرونا۲» تلاش شد گام بزرگی در راستای پشتیبانی از جامعه پزشکی و درمانی برای مقابله با این ویروس جهان‌شمول برداشته شود. طی این تامین مالی جمعی و تنها در دو روز کاری پایان اسفندماه در مجموع حدود ۱۱ میلیون ورقه کرونا ۱ و ۲ به قیمت هر ورقه ده هزار ریال به فروش رفت که ارزش آن ۱۱۳ میلیارد ریال بود. پذیره‌نویسی این اوراق تا پایان فروردین‌ماه ادامه خواهد داشت تا یک بار دیگر با پویش مردمی در بازار سرمایه، جان عزیز آدمی مقدم شمرده شود.
اوراق سلف
بیع سلف یا سلم، قرارداد بیع با تعیین مدت معین برای تحویل مبیع است. اوراق سلف بر اساس قرارداد سلف منتشر می‌شود. در ساختار این اوراق، متعهد قرارداد می‌بندد که از طرف دارندگان نهایی اوراق، کالا را خریداری کند و سپس جهت اینکه سود دارندگان صکوک فراهم گردد، این دارایی را به فروش برساند. متعهد در قبال انجام این خرید و فروش، کمیسیون کارگزاری و حق‌الزحمه عاملیت دریافت می‌کند.
فهرست مندرجات
۱ - ماهیت اوراق سلف
[ویرایش]
اوراق سلف، اوراق بهاداری است که بر اساس قرارداد سلف منتشر می‌شود. سلم مترادف با سلف و عکس نسیه و از اقسام بیع است
و به معنی بیعی است که به‌موجب آن، خریدار، وجوه مورد تعهد خود را از پیش به فروشنده می‌پردازد و فروشنده متعهد می‌شود که جنس مورد معامله را پس از انقضای مدت معین به خریدار تحویل دهد.
طبق نظر فقها، اگر در قرارداد بیع برای تحویل مبیع مدت تعیین شود، معامله را بیع سلف یا سلم می‌گویند.
به عبارت دیگر، در سلم خریدار از فروشنده چیزی را خریداری می‌کند که مثمن را در آینده از او تحویل بگیرد و بهای آن را با مال حاضر یا آنچه در حکم حاضر است، بپردازد.
به مشتری مسلِم به کسر لام و به فروشنده مسلم الیه گفته می‌شود. کالایی که فروخته می‌شود مسلم فیه و بهای آن را مسلم به فتح لام گویند.
۲ - تاریخچه
[ویرایش]
صکوک (اوراق) سلف، نخستین بار در بحرین منتشر شد. مؤسسه پولی بحرین برای نخستین بار در حوزه کشورهای خلیج‌فارس در سال ۲۰۰۱، اسناد دولتی مطابق با قوانین اسلامی منتشر کرد. ارزش این اسناد، ۲۵ میلیون دلار امریکا، به شکل اوراق ۳ ماهه و با عنوان اوراق بهادار "صکوک سلم" بود.
اوراق پیش‌گفته، نرخ بازدهی ثابت ۹۵/۳ درصدی داشت؛ که مبتنی بر نرخ بهره نبود. این صکوک، در بحرین تا سال ۲۰۰۳، ۲۳ بار منتشر شد و ارزش آن حدود ۶۲۵ میلیون دلار بوده است.
[۸] فراهانی فرد، سعید، صکوک سلف ابزار مناسبی برای تامین مالی و پوشش ریسک، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، مجله علمی- پژوهشی اقتصاد اسلامی، ۱۳۸۸، ص۹-۱۰.
بعد از اجرای موفق بانکداری بدون ربا در بسیاری از کشورهای اسلامی، اندیشمندان مسلمان در زمینهٔ طراحی ابزارهای مالی اسلامی، مطالعات گسترده‌ای روی انواع عقود شرعی برای ابزارسازی صورت گرفت.
اندیشمندان توانستند انواع صکوک مانند اوراق مشارکت، قرض‌الحسنه، مرابحه، اجاره، استصناع، مزارعه و مساقات طراحی کنند که برخی، قابلیت استفاده در جایگاه ابزار سیاست پولی را نیز داشتند.
ویژگی این ابزارها این است که به طور معمول برای طرح ها و پروژه‌های میان‌مدت و بلندمدت به کار می‌روند.
[۹] موسویان، سیدعباس، ابزارهای مالی اسلامی (صکوک)، ص۳۴۵، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۸۶.
اما برای تکمیل بازار پول و سرمایه، نیاز به اندیشه طراحی ابزارهای دیگر با کاربردهای کوتاه‌مدت بود؛ به نظر می‌رسد می‌توان با استفاده از قرارداد سلف این نیاز را برآورده کرد.
[۱۰] فراهانی فرد، سعید، صکوک سلف ابزار مناسبی برای تامین مالی و پوشش ریسک، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، مجله علمی- پژوهشی اقتصاد اسلامی، ۱۳۸۸، ص۷.
هم‌اکنون علاوه بر کشور بحرین، دیگر کشورهای اسلامی مانند ایران نیز درصدد استفاده از عرضه اوراق سلف نفتی به‌صورت گسترده از طریق شبکه بانکی و شبکه کارگزاری در بازار سرمایه هستند. این اوراق به جهت اینکه در مرحله طراحی بوده و هنوز به مرحله اجرا نرسیده است، معایب و مزایای واقعی و اصلی آن پنهان مانده است. با این حال برخی راه‌کارها را می‌توان ارائه داد که به برخی از آن ها در این متن اشاره شده است.
۳ - شرایط صحت بیع ارزش اوراق منفعت و نرخ بازدهی آن سلم
[ویرایش]
عمده شرایطی که در بیع سلم معتبر است، عبارت‌اند از: ذکر جنس و وصف مورد معامله، تعیین مدت، تعیین مبیع از نظر وزن و کیل، وجود مورد معامله در هنگام سررسید، دریافت بهای جنس مورد معامله قبل از متفرق شدن
[۱۱] معصومی‌نیا، غلامعلی، بررسی فقهی اقتصادی ابزارهای مشتقه، ص۷۹، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۸۷.
[۱۲] موسویان، سیدعباس، ابزارهای مالی اسلامی (صکوک)، ص۲۱۴، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۸۶.
۴ - مدل عملیاتی اوراق سلف
[ویرایش]
در الگوی عملیاتی اوراق سلف دولت بحرین، آلومینیوم به‌صورت دارایی پایه در نظر گرفته شده است. دولت بحرین بر اساس قرارداد سلف، گواهی‌هایی به ارزش یکسان را برای دریافت آلومینیوم به‌وسیله بانک اسلامی بحرین (BIB) به مشتریان می‌فروشد.
بانک اسلامی بحرین در جایگاه امین و به نمایندگی از سوی دیگر بانک‌های اسلامی که مایل به شرکت در این قرارداد سلف (خریداران اوراق) هستند، معرفی می‌شود.
بر اساس قرارداد سلف، دولت بحرین به تحویل مقدار مشخصی آلومینیوم به خریداران اوراق در آینده متعهد می‌شود. خریداران اوراق، دولت بحرین را در جایگاه نماینده فروش آن مقدار مشخص آلومینیوم در زمان تحویل از راه شبکه توزیع دولت منصوب می‌کنند.
دولت بحرین تعهد دیگری نیز به بانک اسلامی بحرین می‌دهد مبنی بر اینکه آلومینیوم ها را به قیمتی بفروشد که برای صاحبان اوراق سلف، بازدهی برابر بازده دیگر ابزارهای کوتاه‌مدت بازار پولی متعارف داشته باشد. آن به این معنا است که اوراق بهادار سلف ویژگی‌ای شبیه اسناد خزانه دولتی کوتاه‌مدت دارند.
در مرحله دوم، دولت بر اساس وکالتی که از طرف صاحبان اوراق دارد، آلومینیوم پیش‌گفته را به‌صورت نقد به خریداران آلومینیوم فروخته و پول آن را دریافت می‌کند، سپس با پرداخت آن به‌صورت اصل سرمایه و سود قرارداد سلف، اوراق سلف را از صاحبان اوراق پس می‌گیرد.
[۱۴] فراهانی فرد، سعید، صکوک سلف ابزار مناسبی برای تامین مالی و پوشش ریسک، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، مجله علمی- پژوهشی اقتصاد اسلامی، ۱۳۸۸، ص۱۵.
۵ - ریسک اوراق سلف
[ویرایش]
ریسک مهم این اوراق، کاهش قیمت کالا در سررسید است. قیمت اوراق در بازار ثانویه برحسب پیش‌بینی از قیمت کالا در سررسید و فاصله زمانی تا سررسید تعیین می‌شود. به‌صورت طبیعی و در وضعیت یکسان، هرچه به سررسید نزدیک‌تر شویم، قیمت اوراق سلف بالاتر خواهد رفت؛ بنابراین، افرادی که اوراق را زودتر خریداری کرده‌اند، به طور معمول سود خواهند کرد. مؤسسه‌های تولیدی می‌توانند با اعمال تخفیف‌هایی برای دارندگان اوراق نسبت به مشتریان دیگر، انگیزه خرید اوراق را بیشتر کنند.
[۱۵] فراهانی فرد، سعید، صکوک سلف ابزار مناسبی برای تامین مالی و پوشش ریسک، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، مجله علمی- پژوهشی اقتصاد اسلامی، ۱۳۸۸، ص۱۵.
۶ - کاربردهای صکوک سلف
[ویرایش]
اوراق سلف دارای کاربردهایی در حوزه اقتصاد اسلامی است.
۶.۱ - تامین مالی بنگاه‌های اقتصادی
یکی از مهم‌ترین موردهای استفاده از صکوک از جمله صکوک سلف، تامین مالی بنگاه‌های اقتصادی است. با این روش، از یک‌سو پس‌انداز‌کنندگانی که به علت کوچک بودن حجم سرمایه خود یا به علت نداشتن مهارت کافی، توانایی سرمایه‌گذاری مستقیم ندارند، می‌توانند با خرید اوراق پیش‌گفته، از راکد ماندن وجوه خود جلوگیری کرده و از سود آن بهره‌مند شوند.
از سوی دیگر، بنگاه‌های اقتصادی اعم از خصوصی یا دولتی که با کسری منابع مالی روبه‌رو هستند، می‌توانند از راه انتشار این اوراق و با پیش‌فروش محصول خود، بخشی از وجوه مورد نیاز خود را تامین کنند.
تفاوت این روش، با اوراق سهام و اوراق مشارکت این است که اولاً، خریدار در مالکیت و مدیریت بنگاه شریک نخواهد بود؛ در نتیجه در نیازهای مالی کوتاه‌مدت و موردی، برای صاحبان بنگاه ترجیح خواهد داشت. ثانیاً، با توجه به امکان تعیین دامنه سود آن، برای افراد ریسک گریز و متعارف جاذبه خواهد داشت.
۶.۲ - جبران کسری بودجه
برخی از دولت ها برای جبران کسری بودجه مورد نیاز خود به پیش‌فروش بین‌المللی محصولات و مواد خام اقدام می‌کنند؛ این کار، باعث انتقال بخشی از ارزش افزوده ملی (به‌ویژه زمانی که دولت به علت نیاز مالی شدید، احتیاج به تامین مالی دارد و از طرف دیگر به علت وضعیت خاص سیاسی و اقتصادی، قیمت فروش مواد خام پایین است) به خارج از کشور می‌شود. در این موارد، دولت می‌تواند با انتشار اوراق سلف، محصولات یا مواد خام را به مردم بفروشد؛ سپس در سررسید به وکالت از طرف صاحبان اوراق، محصولات یا مواد خام را به‌صورت نقد در بازارهای جهانی فروخته و با صاحبان اوراق تسویه کند. به‌این‌ترتیب، کسری بودجه دولت تامین می‌شود و تفاوت قیمت نقد و سلف، در قالب سود اوراق سلف به مردم کشور می‌رسد.
۶.۳ - پوشش ریسک
یکی از مشکلاتی که تولیدکنندگان با آن روبه‌رو هستند، این است که درباره عرضه مواد اولیه و کالاهای واسطه‌ای که در فرایند تولید آن ها مورد استفاده قرار می‌گیرد، نگران هستند. آنان نمی‌دانند آن مواد و کالاهای واسطه‌ای در آینده به‌اندازه کافی و با قیمت مناسب عرضه می‌شود یا نه؟ ممکن است، عرضه آن ها در بازار در اثر حادثه‌ای طبیعی کم شود یا افرادی با پدید ساختن انحصار و تقاضاهای مصنوعی، قیمت آن را بالا ببرند.
از طرف دیگر فروشنده مواد اولیه و کالاهای واسطه‌ای نیز نگران هستند. آنان نیز نمی‌دانند مواد اولیه و کالاهای واسطه‌ای تولیدی خود را می‌توانند در آینده به اندازه کافی و با قیمت مناسب عرضه کنند، یا نه؟ ممکن است افرادی با ایجاد انحصار و عرضه‌های مصنوعی، قیمت را پایین بیاورند.
وجود بازار سلف برای مواد اولیه و کالاهای واسطه‌ای به‌ویژه در قالب اوراق سلف باعث رفع نگرانی درباره هر دو گروه از تولیدکنندگان می‌شود. تولیدکننده مواد اولیه و کالاهای واسطه‌ای با اطمینان از تقاضا و قیمت آینده، به برنامه‌ریزی اقدام می‌کند و استفاده‌کننده از آن مواد و کالاها نیز برای خود برنامه‌ریزی می‌کنند.
۶.۴ - کشف قیمت
یکی از متغیرهای اساسی در بازار مواد اولیه و کالاهای واسطه‌ای نوسان‌های فصلی و مقطعی قیمت آن ها است. مهم‌ترین عامل تغییرهای کوتاه‌مدت قیمت کالاها، تغییرهای قیمت مواد اولیه و کالاهای واسطه‌ای است.
وقتی عمده بنگاه‌های اقتصادی و کسانی که در تقاضای بازار نقش دارند، از پیش مواد اولیه و کالاهای واسطه‌ای موردنیاز خود را خریداری کرده باشند، علت خاصی بر تغییرهای قیمت آن ها نخواهد بود و به تبع آن، قیمت محصول ها نیز تثبیت می‌شود. ثبات مستمر و بادوام قیمت ها باعث کشف قیمت های واقعی و عادلانه در بازارهای گوناگون اقتصادی به‌ویژه در بازار مواد اولیه و کالاهای واسطه‌ای و بازار محصول‌های نهایی خواهد بود، گسترش معامله‌های سلف به‌ویژه به‌صورت اوراق بهادار، نقش مهمی در تثبیت قیمت ها و رسیدن بازار به قیمت های واقعی ایفا می‌کند.
۶.۵ - ابزار مناسب سیاست پولی
با حذف اوراق قرضه دولتی به‌ویژه اسناد خزانه کوتاه‌مدت از نظام اقتصادی، اجرای سیاست پولی با اختلال روبه‌رو می‌شود؛ چرا که عملیات بازار باز (خرید و فروش اوراق قرضه و اسناد خزانه به‌وسیله بانک‌های مرکزی) سریع‌ترین و مؤثرترین ابزار سیاست پولی شمرده می‌شود؛ اوراق سلف دولتی با سررسیدهای کوتاه‌مدت و میان‌مدت می‌تواند این خلا را پر کند.
اگر بانک مرکزی قصد اعمال سیاست پولی انبساطی داشته باشد، با خرید این اوراق به قیمت بیشتر، نقدینگی را در جامعه تزریق خواهد کرد؛ در برابر، برای انجام سیاست انقباضی به فروش این اوراق و جمع‌آوری نقدینگی در دست مردم اقدام می‌کند. بدیهی است در این صورت لازم است اوراق سلف را به قیمت پایین‌تر از قیمت بازار بفروشد تا مردم انگیزه خرید از بانک مرکزی را داشته باشند.
[۱۶] فراهانی فرد، سعید، صکوک سلف ابزار مناسبی برای تامین مالی و پوشش ریسک، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، مجله علمی- پژوهشی اقتصاد اسلامی، ۱۳۸۸، ص۱۰-۱۲.
۷ - راه‌حل‌های استفاده از اوراق سلف
[ویرایش]
بررسی دیدگاه‌های فقهی نشان می‌دهد مانع جدی بر سر راه ابزارسازی قرارداد سلف، جایز نبودن فروش مجدد مبیع سلف پیش از سررسید است که به باور اغلب فقیهان شیعه و اهل سنت اشکال دارد. برای حل مشکل، راه‌کارهای زیر مطرح است:
۷.۱ - سلف موازی
هریک از فروشنده و خریدار ارزش اوراق منفعت و نرخ بازدهی آن ارزش اوراق منفعت و نرخ بازدهی آن سلف می‌تواند در کنار سلف اولیه، به معامله سلف مستقل دیگری با همان فرد یا افراد دیگر اقدام کند. چنین معامله‌ای در عرف بازار متداول است.
کسی که مقداری از کالایی را پیش‌خرید کرده است، می‌تواند به‌منظور برخورداری از سود، با انعقاد معامله سلف دیگری کل یا مقداری از آن کالا را به افراد دیگری به قیمت بیشتری بفروشد. طبیعی است که سررسید سلف دوم باید هم‌زمان یا متاخر از سلف اول باشد، در معامله پیش‌گفته، خریدار در سلف اول، فروشنده در سلف دوم خواهد بود.
به‌طور مثال، تاجر جزئی که به قراردادهای متعدد سلف، از ده کشاورز هرکدام یک‌تن برنج خریده است، جهت تامین مالی یا پوشش ریسک خود به پیش‌فروش ده تن برنج به تاجر عمده اقدام می‌کند، همان‌طور که وی نیز ممکن است در قرارداد سلف دیگری به شخص دیگری واگذارد. چنین معامله‌هایی مشهور به سلف موازی هستند و تمام معامله ها بر روی مبیع کلی که وصف‌های آن در معامله تعیین‌شده، انجام می‌گیرد. هریک از این معامله ها مستقل از دیگری است؛ به همین جهت اگر یکی از قراردادهای سلف مشکل پیدا کند، به سلف دیگر تعدی پیدا نمی‌کند.
۷.۲ - واگذاری وکالتی
استفاده از عقد وکالت در بیع سلف به این صورت است که خریدار اولیه، هنگامی‌که قصد دارد اوراق سلف خود را (که سند دال بر مالکیت مشاع وی بر کالای خاصی است) بفروشد، به‌جای فروش با گرفتن مبلغی معادل قیمت روز اوراق سلف به‌صورت قرض، به دیگری وامی‌گذارد و به وی وکالت می‌دهد تا در سررسید، کالا را از جانب وی قبض کرده و به وکالت از وی به خودش یا دیگری به همان قیمت بفروشد و بابت طلبی که به‌صورت قرض از واگذارکننده اوراق سلف دارد، بردارد.
همچنین برای اینکه افراد دیگری هم بتوانند به بازار ثانوی این اوراق وارد شوند، می‌تواند به دریافت‌کننده اوراق سلف افزون بر وکالت در فروش، وکالت در توکیل هم بدهد. به این بیان که وی نیز حق داشته باشد با گرفتن مبلغی معادل قیمت روز اوراق سلف، وکالت در تحویل و فروش و تسویه کند. البته ضروری است این وکالت، از راه عقد خارج لازم، لازم شده و نتوان آن را فسخ کرد.
[۱۷] فراهانی فرد، سعید، صکوک سلف ابزار مناسبی برای تامین مالی و پوشش ریسک، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، مجله علمی- پژوهشی اقتصاد اسلامی، ۱۳۸۸، ص۲۶-۲۸.
۷.۳ - صلح مبیع سلف
در اصطلاح هم قراردادی است که به‌موجب آن، انسان با دیگری سازش می‌کند که مقداری از مال یا منفعت مال خود را ملک او کند یا از حق خود بگذرد.
بر این اساس، در سلف، خریدار اول می‌تواند پیش از سررسید و قبض کالا، آن را از راه صلح به دیگری واگذارد. افراد بعد نیز از راه صلح می‌توانند این کار را ادامه دهند. در این روش، به‌مقتضای قرارداد صلح، خریداران اوراق سلف مالک مبیع در ذمه فروشنده اول شده و فروشندگان بعدی از بازار خارج می‌شوند؛ بنابراین سرانجام نفر آخر با مراجعه به فروشنده اول، کالا را دریافت می‌کند.
ارزش اوراق منفعت و نرخ بازدهی آن
وزارت اقتصاد برای تامین منابع مالی دولت، اوراق منفعت به ارزش ۱۰۰ هزار میلیارد ریال منتشر می‌کند.
انتشار اوراق منفعت ۱۰۰ هزار میلیارد ریالی به نقل از بازار سرمایه، مدیرعامل شرکت مدیریت دارایی مرکزی گفت: وزارت امور اقتصادی و دارایی برای تامین منابع مالی مورد نیاز دولت، صکوک منفعت به ارزش ۱۰۰ هزار میلیارد ریال در بازار سرمایه منتشر می‌کند.
غلامرضا ابوترابی افزود: بنا به درخواست مرکز مدیریت بدهی‌ها و دارایی‌های مالی عمومی وزارت امور اقتصادی و دارایی در خصوص تامین مالی دولت از طریق انتشار اوراق منفعت جهت تامین منابع مالی مورد نیاز دولت، شرکت واسط مالی خرداد (با مسئولیت محدود) به عنوان ناشر این اوراق تخصیص داده شد.
ابوترابی گفت: بر اساس ماده ۲۷ قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران، این اوراق معاف از ثبت نزد سازمان بورس و اوراق بهادار است.
وی توضیح داد: در این اوراق، درآمد‌های مالیاتی آتی دولت به عنوان منافع مبنای انتشار صکوک مورد استفاده قرار می‌گیرند.
ابوترابی ادامه داد: نرخ سود علی الحساب این اوراق ۱۷.۹۰ درصد است که هر شش ماه یک بار توسط شرکت سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه به عنوان عامل پرداخت به حساب دارندگان این اوراق واریز می‌شود و سازمان برنامه و بودجه کل کشور بازپرداخت اصل و سود این اوراق را ضمانت کرده است.
این اوراق، ۳ ساله بوده و از طریق شرکت فرابورس ایران طی هفته آتی منتشر می‌شود.
دیدگاه شما